Diepere lagen

Ik ben weer 'thuis', in Epoefie; mijn rondreis door Ghana zit erop. Negentien dagen verbleef ik in guesthouses, hotels en bij mensen thuis. Ik besteedde uren in bussen en tro-tro's, en minstens zoveel tijd op stations. Ik leerde veel nieuwe mensen kennen, en genoot van allerlei dieren. Via het midden reisde ik naar het westen en uiterste noorden, en daarna terug naar het midden. Om te eindigen met het meest bijzondere weekend: ik was de eerste blanke die in het dorp Asaman in de Ashanti-regio verbleef.

De eer was enorm. Er waren wel eens blanken in Asaman geweest, maar die hadden er niet geslapen. Ik mocht verblijven bij een familie, bestaande uit een moeder, vier van haar dochters en drie kleinkinderen. Ze hebben een huis met 2 kamers, die alleen worden gebruikt om te slapen. Ik mocht - als gast - slapen in het enige bed, terwijl mijn drie kamergenootjes op de grond sliepen. Speciaal voor onze komst was het plafond afgeplakt met plastic zakken zodat de muggen niet tussen muur en dak door konden. Ook hadden de dames voor het weekend een ventilator geleend. Het leven speelt zich buiten af: koken op houtskool, wassen (in een provisorische badkamer gemaakt van bamboestokken en golfplaten), eten, toiletteren. Ik realiseerde mij dat het noorden toch nog luxe was vergeleken bij Asaman: het huis had geen toilet. De dorpsbewoners gebruiken het openbare toilet bestaande uit rijen planken met ruimtes ertussen, aan de rand van het dorp. Ontzettend onhygienisch, en zonder enige vorm van privacy. Als gast mocht ik het toilet gebruiken van de grootvader, die zo'n 300 meter verderop woont.

De eerste blanke, zo voelde ik me ook. De moeder nam me op de eerste ochtend mee door het dorp, om me voor te stellen aan haar familieleden. Anderhalf uur lang schudde ik handen, zwaaide ik naar roepende kinderen en ontving ik huwelijksaanzoeken ('Je bent de 12e! Als ik klaar ben met de eerste 11 echtgenoten kom ik terug' antwoordde ik maar na verloop van tijd) en verzoeken om mensen mee te nemen naar Nederland. Alledrie de dagen kwamen dorpsbewoners, vrienden en familie uit omringende dorpen om me te begroeten. Sommigen hadden nog nooit een blanke gezien. Ze wilden me aanspreken, aanraken en al mijn aandacht. Omdat vrijwel niemand Engels sprak, kon ik niet veel meer communiceren dan mijn drie zinnetjes Twi - 'Hoe gaat het? Met mij gaat het goed. Dankjewel!' - en kreeg daarmee alle lachers op mijn hand. Na drie dagen was het vermoeiend, dat wel.

We bezochten de cacaoplantage van de moeder, die zij helemaal alleen onderhoudt. Veel werk voor een 70-jarige. Daarnaast werkt zij iedere ochtend voor de plaatselijke schoonmaakservice en veegt ze het dorp. Tenslotte heeft ze een klein winkeltje. Nu heeft ze ook nog de zorg voor twee nieuwgeboren kleinkinderen: een jongetje van 2 maanden, Yaw ('hij die op donderdag geboren is' ) en een veel te vroeg geboren meisje van 4 weken oud, Efia ('zij die op vrijdag is geboren' ). Het is gebruikelijk dat oma de baby's wast en verzorgt tot ze 5 maanden zijn.

Op zondag bekeken we de nieuwe kliniek. Drie jaar geleden kon er met geld uit de Millenniumdoelen een klein kliniekje gebouwd worden bovenop de heuvel, net buiten het dorp. Er hangen beeldende posters over aids, malaria en family planning. Wezenlijke zaken in een dorp waar mensen niet of weinig geletterd zijn. Er is een schooltje, al leren de kinderen er geen Engels. Het leven is hier een werkwoord; alles kost tijd en energie: water halen, koken, wassen, zorgen dat er eten is. Er is geen ruimte om het te hebben over ambities of dromen.

In de kliniek zagen we twee Aziatische mannen die een infuus nodig hadden. Chinezen, zo werd ons uitgelegd, bevangen door de hitte. Ze zijn de eigenaren van één van de vele goudmijnen rondom Asaman dat vroeger een dorp midden in de bush was. Waar ooit cacaobomen groeiden, walsen grote machines het land plat als er een beetje goud gevonden is. Het levert een verwoest landschap op. Mannen, vrouwen en kinderen graven het land af en wassen de grond, op zoek naar goud. Als dat gevonden wordt, is de dag geslaagd: een stukje goud ter grootte van een scheermesje levert 100 cedi (bijna 50 euro) op. 'Quick money', waarin velen geloven. Voor de eigenaren dan, de arbeiders krijgen slechts een klein deel. Het werk is zwaar en enorm gevaarlijk. We zagen het water waarin vorige week twee broertjes verdronken. De bewoners hebben een hekel aan de Chinese eigenaren, maar vrezen ze ook. Problemen durven ze niet te bespreken, want dankzij hen hebben ze werk. Sommige bewoners zoeken zelf naar goud en werken in hun eigen mijn. Zonder machines, en zonder enige vorm van regelgeving over eigendom, kinderarbeid en werkomstandigheden. Tegelijkertijd klagen de Ghanezen over de verwoesting van het landschap: als het goud op is, trekken de eigenaren verder en blijft het land vruchteloos achter. Cacao zal er nooit meer groeien.

In het dorp hoorde ik over de lokale perikelen. Over de vrouw die na de dood van haar moeder het familiekapitaal - een grote klomp goud - verkocht en de winst niet deelde met haar broers en zussen. In plaats daarvan bouwde ze een groot huis op de heuvel, met spiegelende ramen en airconditioning. Haar broers en zussen hebben iedere dag moeite het hoofd boven water te houden. Ik hoorde over de moeder die nog tijdens de zwangerschap door haar man werd verlaten. Zijn kindje heeft hij nooit gezien. Door de stress komt de borstvoeding niet op gang en kan het kind niet groeien. Poedermelk is peperduur. Ik ging mee naar de pomp en verbaasde alle omstanders toen ik goed bleek te kunnen pompen. Het water op het hoofd naar huis dragen, kon ik echter niet. Ik kreeg vlechtjes die mijn hoofd en hals even verkoelden. 'Echt Afrikaans', zei men.

Het waren intensieve dagen. Geen moment alleen. Veel indrukken, die ik niet altijd meteen een plek kon geven. Weer heel anders dan alles wat ik tot nu toe gezien had. Ik was blij toen we gisteren om 05.00 uur in de tro-tro richting Kumasi zaten, en om 18.00 uur 'Epoefie highway' bereikten. Het toilet, de douche, stromend water en de koelkast - wat heerlijk! En toch: ik had dit laatste reisweekend niet willen missen. Voor geen goud.